A contaminación electro-magnética xorde nos países industrializados como consecuéncia do uso cada vez maior de aparellos e instalacións rádio-eléctricas. A proliferación incontrolada destes elementos, próprios da sociedade do consumo e da información, fai que estexamos baixo a constante influéncia de campos eléctricos e radiacións electro-magnéticas, que contribúen á deterioración da nosa cualidade de vida.

Mais como veremos, son muitos os intereses que fomentan o uso case descontrolado de todo este artifício tecnolóxico, fóra dos propriamente públicos e de servizo social. A presión de importantes lobbys económicos fai moi difícil abordar o tema dende posicións independentes, polo que frecuentemente a obxectividade científica e a seguridade cidadá fican nun segundo plano en favor das cuestións económicas. Deste xeito, algúns organismos estabelecen límites de toleráncia moi permisivos, relativizando estudos científicos e desouvindo recomendacións sanitárias, para tentar minimizar os posíbeis efeitos negativos da contaminación electro-magnética.

AS RADIACIÓNS ELECTRO-MAGNÉTICAS

Os campos e radiacións electro-magnéticas (CEM) teñen a mesma natureza que a luz, mais son invisíbeis para os humanos, xa que caen fóra do rango da nosa percepción sensorial. Os seus efeitos sobre os seres vivos son, porén, perfeitamente reais e medíbeis: segundo sexa a sua frecuéncia e intensidade produciran-se diferentes tipos de interaccións.

A este respeito, e cando se estudan os efeitos biolóxicos destas emisións, cómpre distinguir dúas castes de radiacións: as ionizantes e as non-ionizantes. As ionizantes, debido á sua alta enerxia, desprazan electróns en átomos e moléculas, producindo cámbios susceptíbeis de provocaren lesións nos tecidos biolóxicos e mutacións no ADN. As radiacións ionizantes comezan no ultravioleta (UV) duro e inclúen os raios X e raios gamma (?).

As radiacións non-ionizantes posuen enerxías máis baixas, non chegando a alterar os átomos e as moléculas. A este grupo pertencen os UV brandos, a luz visíbel, os infra-vermellos (IR), as micro-ondas (MW), as rádio-frecuéncias (RF) e as frecuéncias ultrabaixas (FEB). É dentro deste conxunto onde se encadran as radiacións producidas polas liñas de alta tensión, aparellos eléctricos e teléfonos móbeis, principais causantes da contaminación electro-magnética.

CLASIFICACIÓN DAS RADIACIÓNS NON IONIZANTES (CEM)

No noso entorno hai dous grandes grupos de fontes de exposición a campos electromagnéticos e, polo tanto, de contaminación asociada:

1. As que xeran campos de frecuéncia entre 0 Hz (Hertz) e 3 kHz (kiloHertz), isto é, campos estáticos, ELF (Extremely Low Frequence) ou FEB (Frecuéncias Extremadamente Baixas), producidas polos seguintes procesos e aparellos

• Campos estáticos (0 Hz): Aparellos de resonáncia magnética para a diagnose médica, detectores de metais, e todos aqueles que funcionen con potentes imáns, coma trens de levitación magnética.
• De 30 a 300 Hz (FEB): Trens eléctricos, e equipas que xeren, transporten ou utilicen enerxia eléctrica doméstica, liñas de alta e meia tensión e a maioria dos aparellos electro-domésticos. Eis a principal fonte de contaminación por F.E.B a frecuéncias de 50/60 Hz.
• De 300 Hz a 3 kHz: Cociñas de indución, soldadores de arco.

2. As fontes de rádio-frecuéncias (RF) e micro-ondas (MW), próprias das emisións de rádio e TV, dos telefones móbeis e antenas de telefonia, radares e outros, que xeran campos de entre 3 kHz e 300 GHz (GigaHertz):

• De 3 kHz a 30 kHz (VLF): Antenas de rádio-navegación e rádio-difusión, monitores de ordenador, algúns sistemas anti-roubo.
• De 30 kHz a 300 kHz (LF): Pantallas e monitores de televisión, antenas de rádio-difusión, comunicacións mariñas e aero-náuticas, rádio-localización.
• De 300 kHz a 3 MHz (MegaHertz) (HF): Rádio-telefones mariños, radio-difusión AM, termo-seladoras.
• De 3 MHz a 30 MHz: Antenas de rádio-afeccionados/as, termo-seladoras, algúns aparellos médicos (diatérmia cirúrxica) e certos sistemas anti-roubo.
• De 30 MHz a 300 MHz (VHF): Antenas de rádio-difusión FM, antenas de estacións de televisión.
• De 300 MHz a 3 GHz (UHF): Telefones móbeis, antenas de estacións base de telefonia móbil, fornos de micro-ondas. Esta é a principal fonte de contaminación por rádio-frecuéncias e micro-ondas.

• De 3 GHz a 30 GHz (SHF): Antenas de comunicación via satélite, radares e enlaces por micro-ondas.
• De 30 GHz a 300 GHz (EHF): Algúns aparellos de rádio-navegación e radares.

EFEITOS BIOLÓXICOS DAS RADIACIÓNS NON IONIZANTES

Os efeitos que as radiacións non-ionizantes teñen sobre os seres vivos poden-se clasificar en térmicos e non térmicos. Os primeiros están relacionados cun incremento local da temperatura nos tecidos vivos provocados por determinadas rádio-frecuéncias e micro-ondas. Os efeitos non térmicos refiren-se á influéncia das radiacións en determinados procesos bioquímicos e fisiolóxicos, e á interferéncia das correntes inducidas por campos de FEB (Frecuéncias Extremadamente Baixas) en alguns procesos bioeléctricos.

De seguido, imos avaliar a intensidade da contaminación electro-magnética e os efeitos biolóxicos provocados polas RNI, atendendo ás duas principais fontes de emisión: Os electrodomésticos e liñas de condución eléctrica (produtores de FEB), e os teléfones móbeis e antenas de telefonia (fontes de micro-ondas - MW).

AS LIÑAS ELÉCTRICAS. CARACTERÍSTICAS E PRINCIPAIS FONTES DE FRECUENCIAS EXTREMADAMENTE BAIXAS (F.E.B.)¹

As cargas eléctricas xeran campos eléctricos ao seu redor. Á sua vez, o movimento destas cargas através dun condutor xera un campo magnético cuxa intensidade é proporcional á da corrente que circula. Sempre que unha persoa se atope perto dunha instalación ou aparello que funcione con electricidade estará sometida a un campo eléctrico e a un campo magnético. Os campos eléctricos meden-se en kV/m (kiloVolt por metro), diminuen coa separación da fonte e ven-se atenuados pola matéria, polo que é doado apantallá-los. Os campos magnéticos tamén rebaixan a sua intensidade coa distáncia, mais atravesan os materiais, polo que o seu apantallamento é practicamente imposíbel. Por isto, a maioria de estudos centran-se máis nos efeitos dos campos magnéticos que nos eléctricos. As unidades de utilización máis frecuentes son ?T (microTeslas) ou mG (miliGauss), 1?T = 10 mG.

• Nos núcleos habitados, baixo as liñas de transmisión do tendido aéreo urbano os campos eléctricos e magnéticos poden acadar os 12 kV/m e os 30 ?T, respetivamente. Nas inmediacions das estacións e sub-estacións xeradoras, estes valores poden chegar a ser de 16 kV/m e 270?T.

• Nas vivendas, a intensidade destes campos dependerá de factores como a distáncia ás liñas de suministro, o número e tipo de aparellos que se usen, ou a configuración e situación do cableado na vivenda. A maioria dos electrodomésticos non superan os 0,5 kV/m e os 150 ?T, mais estes níveis poden ser maiores a curta distáncia, diminuindo ao afastar-se.

• Os traballadores e traballadoras poden estar espostos a intensidades variábeis: Nas estacións xeradoras de electricidade poden-se submeter a campos maiores de 25 kV/m e 2000 ?T. Perto dos fornos de indución e as baterias electrolíticas poden existir campos de 50.000 ?T. Nos traballos de soldadura o campo magnético pode chegar até 130.000 ?T. Nas oficinas a exposición é máis baixa, e provén fundamentalmente do uso de fotocopiadoras e monitores de vídeo.

BIOEFEITOS RELEVANTES E EPIDEMIOLOXIA DAS FRECUÉNCIAS EXTREMADAMENTE BAIXAS (F.E.B.)

As evidéncias científicas dos efeitos biolóxicos e da influéncia dos campos FEB sobre a saude son muitas, e comprenden estudos tanto “in vitro” como “in vivo” en animais e humanos. Deste xeito, pode-se constatar que en determinados experimentos e baixo certas condicións, inducen-se os seguintes efeitos biolóxicos:

• Efeitos sobre o sistema nervoso: Están relacionados coa interacción dos campos eléctricos e magnéticos no sistema nervoso. As manifestacións biolóxicas detectadas poden orixinar dende respostas fisiolóxicas até efeitos nocivos, dependendo das características e a intensidade do campo. Entre outros, producen-se os seguintes cámbios:

• • No comportamento a as reaccións funcionais de todo ou parte do organismo².

  • Bioquímicos nas neuronas.

  • Na condución do impulso nervoso.

  • Variacións e alteracións dos níveis de neuro-transmisores e neuro-hormonas.

Os dados poñen de manifesto que o sistema nervoso é relativamente sensíbel a exposicións prolongadas e FEB intensos.

Asimesmo, estudos epidemiolóxicos recentes³ revelaron unha tendéncia ao incremento do risco dalgunhas enfermidades neuro-dexenerativas (Alzheimer e esclerose múltiple), en traballadores de empresas e indústrias relacionadas coa xeración e distribución de enerxia eléctrica.

• Cámbios nos ritmos biolóxicos: Relacionados coa diminución da secreción da hormona melatonina e o controlo dos ritmos biolóxicos. Este é un aspecto importante por canto a presenza desta hormona influe no desenvolvimento dalgúns tumores, detectando-se baixos níveis de melatonina nalgúns doentes de cancro. Tamén se considera probado que en determinadas circunstáncias certos campos intensos poden alterar o relóxio biolóxico en mamíferos.

• Desenvolvimento embrionário: Actualmente non hai dúvidas de que a embrioxénese de diversas espécies de vertebrados pode ser alterada baixo determinadas condicións por campos FEB⁴. Segundo diversos estudos a partir de 0,1 ?T xa existe risco biolóxico, especialmente para os fetos, con potenciais efeitos teratóxenos (abortivos).

No 1992, o Instituto de Seguridade e Hixiene no Traballo de Finlándia comparou exposicións a campos magnéticos producidos por monitores de computador, observando que as mulleres preñadas expostas a campos de 0,3 ?T tiñan un risco 3 veces maior de abortaren espontaneamente que baixo campos de 0,1 ?T. A norma SWEDAC (Suécia) limita a emisión dos computadores a un máximo de 0,25 ?T a 50 cm da pantalla, norma aceitada por todos os fabricantes informáticos.

• Cancro en animais: Tende a considerar-se os campos FEB como promotores dos procesos tumorais, acelerando o crescimento ou impedindo a morte das células con dano xenético. En xeral, entre vários estudos, aqueles que revelaron un efeito carcinóxeno⁵ correspondian a tumores de pel ou mama, en animais expostos a campos moi intensos (de até 2000 ?T). Outros traballos⁶ tamén amosaron unha tendéncia ao incremento na taxa de desenvolvemento tumoral en ratos expostos a campos febles.

• Procesos tumorais en humanos: Xa en 1979, Wertheim e Leeper foron os primeiros en suxerir unha asociación entre C.E.M. en xeral e cancro. Neste traballo observou-se que os nenos e nenas considerados altamente expostos tiñan duas veces mais risco de desenvolveren leucémia que outros menos expostos.

No 1998 o National Institute of Environmental Health Sciences (NIEHS) dos EEUU rematou o programa quinquenal RAPID, no que reproduciron e ampliaron diversos estudos que reportaban efeitos posibelmente nocivos, e se realizaron novas probas para determinar se a exposición aos campos FEB afectaba nalgun aspecto á saude. Baseando-se en critérios estabelecidos polo Centro Internacional de Investigacións sobre o Cancro (CIIC), o cadro internacional de expertos concluiu que os campos FEB debian considerar-se como un "posíbel carcinóxeno humano". A decisión do NIEHS fundaba-se na concordáncia de certos estudos epidemiolóxicos, segundo os cais en vivendas achegadas a liñas eléctricas parecia existir un maior risco de leucémia infantil.

Os dados sobre riscos de cancro asociados á exposición a campos ELF en persoas que viven na veciñanza de liñas de distribución eléctrica amosan unha aparente consisténcia, revelando un moderado incremento na incidéncia de leucémia en nen@s. Nestes estudos atopou-se que nenos e nenas expostos cronicamente a campos de 0,4 ?T ou máis apresentaban unha probabilidade de desenvolver leucémia o dobre da observada en suxeitos non expostos, ou expostos a níveis máis baixos⁷. Como xa se publicou no 1992⁸ a esposición a un campo magnético de 0,3 ?T, pode incrementar o risco de patoloxias dexenerativas (leucémia infantil e cancro de cerebro), nun 250%, e a partir de 0,3 ?T aumenta máis do 450%.

Incluir cadro 3. Texto pé: Resultados de 21 estudos que avaliaron a asociación entre exposición a CEM de frecuéncia moi baixa (FEB) e o risco de leucémia infantil.

Incluir cadro 4. Texto pé: Resultados de duas análises conxuntas de estudos de leucémia en nenos e nenas expostos a FEB, en función dos níveis de exposición (en microTeslas). Riscos relativos (RR) e intervalos de confianza (IC) ao 95%. Un RR de 1,5 cun IC do 95% representa un aumento do risco do 50%.

Existen tamén dados sobre incrementos no risco de outros tipos de cancro, tais como tumores do sistema nervoso, cancro de mama entre traballadores/as (cunha incidéncia significativa nos homes) expostos cronicamente a campos relativamente intensos⁹, e cancro de testículos.

• Outras patoloxias: Hiper-sensibiliade electro-magnética e anémia funcional: Algunhas persoas alegan sofrer reaccións adversas que atribuen á exposición a campos electro-magnéticos (hiper-sensibilidade): Os síntomas son dolores inespecíficos, suores, fadiga, disestésias, palpitacións, dificuldades respiratórias, insómnio e depresión, entre outros.

A anémia funcional ou pseudo-deficiéncia en ferro consiste nunha diminución deste elemento no sangue ralacionada coa exposición a FEB producidos por liñas de condución eléctrica. Este fenómeno foi descrito nunha vila francesa en persoas que vivian baixo tendidos de alta tensión. Xunto con esta deficiéncia, as persoas apresentaban tamén outros trastornos coma fatiga crónica, insómnio (especialmente infantil), hiper-nervosismo, baixa tensión, ansiedade-depresión, mareos e problemas de visión. Os responsábeis do estudo¹⁰ sosteñen que os campos de FEB poden modificar o metabolismo do ferro en poboacións sometidas a 0,2 ?T ou máis.
{mospagebreak title=A telefonía móbil - característicase principais fontes de micro-ondas}

A TELEFONIA MÓBIL. CARACTERÍSTICAS E PRINCIPAIS FONTES DE MICRO-ONDAS (M.W.)

Ainda que existen outras fontes no eido doméstico (fornos micro-ondas) e laboral, son os telefones móbeis, as estacións base e as antenas repetidoras de telefonia móbil a principal fonte de contaminación por micro-ondas (de 300 MHz a 3 GHz).

A comunicación entre telefone e antena realiza-se mediante a emisión/recepción destas micro-ondas, xeradas artificialmente por ambos aparellos. Cando as ondas chegan á antena máis próxima, ésta transforma-as para pasar á rede telefónica convencional (antena base) ou reemite-as (repetidor) até unha antena base. A intensidade da contaminación producida por estas equipas diminue coa distáncia ao foco emisor, pero atravesan a matéria polo que no interior dun edifício pode ser de 3 a 20 veces máis feble que no exterior, máis non desaparece.

Os primeiros móbeis analóxicos (o servizo Moviline de Telefónica) traballaban na banda de 450 MHz. Os actuais aparellos dixitais emiten en duas bandas de frecuéncia, unha de 900 MHz (GSM, Global System Mobil), e outra de 1.800 MHz (DCS, Digital Cellular System). A telefonia móbil de terceira xeración (UMTS) funcionará inicialmente na banda de 2.100 MHz.

O uso intensivo e a expansión do móbil na nosa sociedade (máis de 23 millóns de unidades no Estado español) fixo proliferar as estacións base (máis de 7.000) e antenas repetidoras en vilas e cidades, incrementando enormemente a contaminación por micro-ondas. A poténcia máxima da emisión dun móbil actual é de 2 W, mentres que a dunha antena típica é de 40 (as máis) ou 160 W. Para medir os níveis de exposición a estes campos usa-se o fluxo de poténcia en W/m² ou máis frecuentemente, ?W/cm², e a densidade de poténcia en W/kg.

BIOEFEITOS E EPIDEMIOLOXIA DAS MICRO-ONDAS (M.W.)

Efeitos térmicos: Neste rango e frecuéncias, a radiación interactua cos tecidos inducindo correntes eléctricas que xeran calor. Á frecuéncia de traballo dos móbeis, case a totalidade da enerxia é absorbida nuns poucos centímetros de profundidade a partir da pel. Produce-se o quecemento dos tecidos expostos, fundamentalmente naquelas zonas situadas máis perto da fonte de micro-ondas, isto é, a cabeza. Canta maior sexa a potencia do sinal incidente e a proximidade do emisor, maior será o quecimento dos tecidos. Os danos poden ser tanto lesións locais (queimaduras) como tamén reaccións fisiolóxicas debidas á hiper-térmia: Teñen-se descrito lesións nos órganos internos e mesmo no ollo que pode ser afectado por cataratas, e respostas fisiolóxicas tais como redución na habilidade para realizar algunhas tarefas intelectuais ou físicas (incrementos térmicos curtos de 1 ^oC), perda de fertilidade en homes, e dano fetal.

Efeitos non-térmicos: Existen evidéncias experimentais de que aparecen respostas biolóxicas nalgúns sistemas espostos a microondas, á marxe das propriamente térmicas, en intensidades similares ás usadas pola telefonia móbil:

• Sobre a actividade cerebral: Dende efeitos neuroquímicos a modificacións dos potenciais e alteracións de certas funcións cerebrais: Algúns animais amosan déficits na capacidade de aprenderen tarefas simples e perdas de memória¹¹ ao seren expostos. Voluntários humanos amosaron evidéncias de influéncias sobre certas funcións cognitivas, especialmente cando as frecuéncias de modulación se atopan dentro das próprias de certos procesos neurolóxicos electro-químicos¹²: Os sinais de microondas dixitais (GSM) de telefonia móbil “escintilan” en pulsos de 217 Hz, unha frecuéncia achegada ao rango de importantes ondas cerebrais e do sistema nervoso central.

• Sobre o comportamento¹³: Constataron-se alteracións do comportamento e signos de estress claros con alteracións motoras significativas a partir de aprox. 10 ?W/cm². O efeito da radiación de MW pulsante (dixital) é moi superior á da radiación contínua (analóxica).

• Sobre o sistema inmunitário¹⁴: Producen-se alteracións no número de linfocitos e de granulocitos (a partir de 1mW/cm²) e no nível de anticorpos, con modificación da actividade mocrófaga (con máis de 5 mW/cm²).

• Secreción de melatonina: Inibición da secreción na glándula pineal da hormona melatonina durante as horas de sono nocturno¹⁵. A deficiéncia de melatonina debilita o sistema inmunitário e trastorna os ciclos vixília-sono aparecendo cadros de depresión e cansazo.

• Modificación da permeabilidade da barreira hemato-encefálica¹⁶: Frecuéncias no rango das micro-ondas (915 MHz) moduladas en pulsos aumentan esta permeabilidade co que determinadas macro-moléculas (proteínas,...) e toxinas existentes no sangue poden pasar ao cerebro. Estes resultados poden relacionar á telefonia móbil con certas enfermidades dexenerativas como Alzheimer, Parkinson e esclerose múltiple, xa que a presenza de proteínas no cerebro destes doentes é unha constante estabelecida. Estudos recentes¹⁷ afirman que un móbil pode alterar a permeabilidade cerebral en tan só 2 minutos aproximadamente, co que os prións que provocan a síndrome de Kreutzfeldt-Jacob poderian entrar no cerebro.

• Efeitos xeno-tóxicos e formación de tumores: A exposición de animais de laboratório a micro-ondas orixina un aumento de roturas en enlaces do ADN e danos nos cromosomas¹⁸, de xeito que non pode excluir-se un efeito iniciador de cancro, amáis dunha influéncia na promoción tumoral. Apareceron tamén incrementos do crescimento celular e de determinados marcadores tumorais¹⁹. Outra idea que parece concluinte é a interacción e posíbel potenciación de axentes ou substáncias co-canceríxenas e canceríxenas existentes no entorno, coma os raios X e os benzopirenos, (incrementá-se 3 veces o número de tumores de pel cunha dose sub-carcinóxena de benzopireno²⁰).

Numerosas probas indican tamén que a radiación artificial de microondas incide sobre o incremento da frecuéncia de tumores: Suxeitos irradiados manifestaron un aumento até de 2,4 veces no risco de tumores cerebrais temporais ou occipitais²¹; aumento na incidéncia de cancros como linfomas, asociados á exposición crónica a GSM²² (telefonia móbil dixital), con desenvolvimento dun 50% máis de tumores en ratos irradiados que no grupo de controlo, que non foron expostos. O diretor deste estudo é Michael Rapacholi, director do Proxecto Internacional de Campos Electro-magnéticos da Organización Mundial da Saude (O.M.S), ainda en execución.

Un estudo realizado polo Instituto Karolinska en Suécia, sobre 209 enfermos con cancro cerebral, cuxos resultados foron apresentados en maio do 2000, amosa uns resultados suficientemente concluintes para recomendar aos usuários e usuárias que limiten o uso dos móbeis.

LÍMITES DE EXPOSICIÓN E NORMATIVA LEGAL

As numerosas investigacións feitas no eido da contaminación electro-magnética achegan diferentes resultados, o que leva a algúns expertos a propor límites de exposición moi dispares dependendo destes resultados, e da adscrición a unha determinada corente de opinión ou organismo máis ou menos independente.

A O.M.S. ten agora en marcha o proxecto C.E.M. (Campos Electro-Magnéticos) que rematará no 2005, para avaliar os efeitos sanitários e ambientais da exposición a campos eléctricos e magnéticos na gama de 0 a 300 GHz, e que permitirá estabelecer unhas diretrices internacionais sobor dos límites de exposición. Algúns científicos e ONGs critican o retraso e a pasividade da OMS en abordar decididamente este estudo, en marcha dende 1996 e previsto inicialmente para o 2001, debido ás presións do lobby das telecomunicacións.

No entanto, as autoridades sanitárias estatais e internacionais teñen formado comités de expertos encarregados de elaboraren paquetes de normas para a protección da cidadania fronte ás radiacións non ionizantes (RNI). O ICNIRP (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection), organización internacional recoñecida pola OMS e a OIT (Organización Internacional do Traballo), publicou en 1998 as suas conclusións e recomendacións sobre as RNI. No 1999, o Consello da Unión Europeia adoptou os critérios e conclusións do ICNIRP, elaborando unha recomendación, a 1999/519/EC, para a protección do público en xeral (excluídos os traballadores/as) diante dos efeitos nocivos dos CEM. O Estado Español asinou a Recomendación en xullo de 1999. En setembro do 2001, o Ministério de Ciéncia e Tecnoloxia aprobou o Real Decreto (RD) 1066/2001, polo que se estabelecen as condicións, restricións e medidas de proteción sanitária fronte ás emisións rádio-eléctricas.

Non imos analisar polo miudo o contido destas disposicións legais, mais si dicer que se limitan a trasladar as recomendacións do ICNIRP, un organismo no que, por certo, traballan persoas vinculadas á indústria rádio-eléctrica e cuxas conclusións (orientativas pero non vinculantes) non son asumidas por muitos paises, mesmo da própria U.E.²³. Os seus estudos e recomendacións só teñen en conta os efeitos térmicos, e non consideran “ben estabelecida”, e por tanto ignoran, a potencial indución de patoloxias de carácter tumoral e outras afeccións non térmicas. Tampouco teñen en conta os efeitos a longo prazo, só interesan os imediatos (nun periodo de 6 minutos), e consideran tan só as exposicións non ocupacionais.

PRINCÍPIO DE PRECAUCIÓN E PRINCÍPIO ALARA

Muitos paises interpretan as recomendacións do ICNIRP dun xeito máis restritivo, antepondo os Princípios de Precaución e ALARA (As Low As Reasonable Achievable, ou sexa, tan baixo como sexa razoabelmente posíbel) aos intereses do sector para salvagardar a saude pública.

O Princípio de Precaución, definido como princípio fundamental e incluído no apartado 2 do artigo 174 do Tratado da Comunidade Europeia, e que ten carácter vinculante para os Estados membros, estabelece que no caso de dúvida sobre a inocuidade dun proceso deben evitar-se os riscos, mesmo adoptando a opción de risco cero. A sua aplicación debe ser activa, sen agardar á obtención de resultados definitivos, cando existan indícios de risco sobre a saude ou o ambiente, e apesar dos níveis de protección adoptados. Neste caso, os governos teñen o deber de tomar accions preventivas para impedir o dano antes de que se estabeleza a evidéncia científica.

O Princípio ALARA, propugnado pola OMS, indica que, no eido dos CEM é preciso tender á optimización da menor exposición posibel ás radiacions electro-magnéticas, evitando a exposición ás radiacions que sexan evitábeis.

Asemade, a Declaración do Rio de 1992, asinada por moitos Estados, incluido o español, sinala que cando exista ameaza de dano grave e irreversíbel, a auséncia de evidéncia científica non poderá usar-se como argumento para pospoñer medidas de prevención da degradación ambiental.

O DEREITO Á SAUDE E Á INFORMACIÓN

Semella probado que cando menos existen indícios científicos sérios de que os CEM artificiais poden afectar ao meio ambiente e á saude humana, como tamén o recoñecen várias sentenzas xudiciais²⁴. Outras resolucións da Xustiza²⁵, seguindo o razoamento contrário, indican que non se ten demostrado que as RNI sexan totalmente inócuas para a saude. Nembargantes, tanto a recomendación da UE 1999/519/EC, como o recente RD 1066/2001, baseados nas normas ICNIRP, pasan por alto os estudos e conclusións de numerosos investigadores, organismos independentes e xurisprudéncia, polo que se refire aos Princípios de Precaución e ALARA.

A maiores, o Ditame do 10/03/99 emitido polo Parlamento Europeo, do que a recomendación UE 1999/519/EC é unha versión descafeinada, indica que, dados os efeitos nocivos para a saude que poden resultar da exposición a longo prazo a CEM (Considerando 4), debe-se eliminar calquera risco potencial para a saude humana (Considerando 8), asegurando-se que nas zonas onde vive a povoación ou transcorre unha parte importante do seu tempo se apliquen os níveis máis altos de protección (Recomendación II b).

Un outro aspecto que non se ten en conta é o direito da cidadania a ver protexida a sua saude, e a desfrutar dun meio ambiente axeitado para o desenvolvimento da persoa²⁶, alén do direito á intimidade dos que vemos invadidos os nosos fogares polas radiacións dos tendidos eléctricos e da telefonia móbil.

Finalmente, o decreto español vulnera tamén o deber de información ao público en xeral e á cidadania directamente afectada, estabelecido pola Recomendación do Consello da U.E.: “Proporcionar ao ciudadán/á información nun formato axeitado sobre os efeitos dos campos electro-magnéticos e sobre as medidas precisas para lles facer fronte”; e polo próprio ordenamento xurídico do Estado²⁷. Este incumprimento basea-se na utilización de certas fórmulas incomprensíbeis, opacas excepto para expertos en telecomunicacións, de expresións censuradas e mesmo de unidades erróneas²⁸, coma a Taxa de Absorción Específica (SAR). Este valor mede a poténcia de radiación necesária para quentar en 1º C os tecidos sometidos á dita radiación. Tráta-se dun cálculo empírico, non real, feito sobre un modelo esférico cheo de líquido azucrado de densidade similar á do corpo humano denominado “vaca esférica”.

{mospagebreak title=Recomendacións ás Administracións}

RECOMENDACIÓNS ÁS ADMINISTRACIÓNS

Recomendacións feitas pola confederación ecoloxista estatal “Ecologistas en Acción”

1. Aplicar o Princípio de Precaución, o Princípio ALARA e os compromisos do Cumio da Terra do Rio de Janeiro no tocante á protección sanitária da povoación, que reclaman unha urxente e total reconsideración dos valores de referéncia a nível nacional e internacional, por canto hai xa paises que o teñen feito. Neste senso, deberian adoptar-se de xeito cautelar os límites de radiación menos permisivos, mentres non se poida concluir que outros límites superiores non son causa de doenzas.

2. Exixir ás compañias eléctricas que revisen os transformadores instalados en zonas urbanas, para garantir o mínimo de radiación electro-magnética, ou o seu traslado cando non se garantan estes mínimos.

3. Instar ás mesmas compañias a que soterren e illen axeitadamente os tendidos eléctricos de méia tensión contra campos electro-magnéticos.

4. Exixir o traslado das liñas de alta tensión e as sub-estacións de transformación lonxe das zonas habitadas.

5. Promover o traslado das emisoras de rádio e televisión a unha distáncia mínima dos núcleos habitados que asegure uns níveis de radiación non prexudiciais para a povoación.

6. Proibir a instalación de torres de telefonia móbil nos teitos dos edifícios, obrigando a situá-las lonxe do núcleo urbano, garantindo o oportuno traslado das xa existentes. Estes aparellos deben afastar-se das zonas habitadas, reducindo o seu número mediante a partilla dos servizos dunha mesma instalación por várias compañias.

7. Exixir estudos detallados de impacto ambiental para calquera proposta de instalación que poida supor un risco de irradiación electro-magnética.

8. Explicar cómo se avalian e xestionan os riscos relacionados coa electro-polución, desenvolvendo campañas formativas en relación coa contaminación electro-magnética.

9. Levar a cabo políticas de investigación e estudos epidemiolóxicos que permitan un axeitado coñecimento dos efeitos biolóxicos das RNI.

10. Promover a comercialización de produtos eléctricos e electrónicos electro-magneticamente seguros, que dispoñan de tecnoloxia de atenuación de campo.

11. Exixir que as instalacions eléctricas nas vivendas de nova construción dispoñan das medidas idóneas para garantir unha mínima irradiación.

12. Respeito aos telefones móbeis, queremos que se recoñeza a perigosidade que supón o seu uso, como acontece co tabaco. Pedimos que os fabricantes de telefones móbeis informen aos clientes dos estudos que amosan unha relación entre o uso destes aparellos e certas doenzas. A tecnoloxia coa que funcionan non é segura, e este dado debe coñecelo o usuário/a.

13. Finalmente, demandamos das autoridades públicas que estabelezan con urxéncia os mecanismos oportunos para obrigar ás compañías a tomar estas medidas.

BIBLIOGRAFIA E LIGAZÓNS

Costa Morata, Pedro. Aspectos críticos científico-tecnológicos sobre los campos electromagnéticos. Congreso Internacional de Biolectromagnetismo 1999: “Ciencia, Medicina y Progreso” .Alcalá de Henares, 11/12 de noviembre de 1999. Póde-se atopar en: http://www.grn.es/electropolucio/costamorata.htm

GABILOA GUERRA, FRANCISCO. Efectos de los campos electromagnéticos (de 0 Hercios a 300 GigaHercios) sobre los aparatos y la salud humana. http://www.grn.es/electropolucio/gabiola2.htm

GÓMEZ PERRETA, CLAUDIO. Efectos biológicos por las microondas producidas por la telefonía móvil especialmente a niveles bajos de exposición. Centro Investigación. Hospital Universitario La Fe. Valencia. http://www.grn.es/electropolucio/lafe3.htm

HYLAND, G.J. Telefonia móbil e saude. Memorandum. Departamento de Física da Universidade de Warwick, UK. http://www.grn.es/electropolucio/GJHYLAND.rtf

MUNTANÉ CONDEMINAS, MIGUEL. Directrices prácticas para proteger la salud humana de la radiación electromagnética emitida por la telefonía móvil. http://www.grn.es/electropolucio/dirmuntane.htm

Páxina de CEM da OMS:

http://www.who.int/peh-emf/publications/facts_press/fact_spanish.htm

Informe de Ecologistas en Acción. http://www.azogue.org/ecologistas/

Plataforma de Girona. Páxina moi completa, en catalán. http://www.grn.es/electropolucio

Asociación de veciños e veciñas de Bellvitge. Ampla información actualizada. http://es.geocities.com/antenabellvitge/

1 Campos Electro-magnéticos e Saude Pública: As F.E.B. Nota descritiva nº 205, novembro de 1998. Organización Mundial da Saude.

2 [Tenforde, 1996].

3 [Davanipour et al., 1997, Savitz et al., 1998; Johansen et al., 1999].

4 [Úbeda et al., 2001].

5 [Liburdy et Löscher, 1997].

6 [Mevissen et al., 1993; Löscher et al., 1994].

7 [Ahlbom et al., 2000].

8 [Feychiting et Ahlbom, Instituto Karolinska,1992].

9 [ Stevens, 1987; Tynes et al., 1994; 1996; Floderus et al., 1994; Feichting et al., 1998].

10 [Eric Hachulla et al. 2000].

11 [Herry Lai, Univesidade de Seattle, 1999: Neuroreport do Centre for Cognitive Neuroscience and Department of Psychologie, Universidade de Turku, Finlandia, marzo de 2000].

12 [von Klitzing Lebrecht, 1998].

13 [Frey,1988;J. NUÑEZ, de la ROSA e R. VEEN, Universitat de Valencia,1997].

14 [Frey, 1988; Szmiglielski et al.,1988].

15 [Robert O. Becker, Jose Luis Bardasano, E. Sugarmann, Instituto ECOLOG].

16 [Jocelyn Leal et al., 1995; L. G. Salford et al. Univ. De Lund].

17 [Neil, 2000].

18 [Lai H. and Singh N .P.,1996].

19 [Danniells C. et al.; Byus C.V. et al, 1998]

20 [Szmiglelski et al.; Balcer-Kubiczek E. K., 1991; Stewart et al., 2000]

21 [Hardell L. et al. Int. J Oncology, 1999].

22 [Repacholi M.H., et al. Radiation Research, 1997]

23 [Ver táboas comparativas 7 e 8.]

24 [Senténcia de Fankfurt, 27/9/2000; Senténcia da Audiéncia Provincial de Valéncia; ou a máis recente das antenas de Valladolid.]

25 [Senténcia do xulgado de Priméira Instáncia nº 6 de Múrcia, 14/4/2000.]

26 [Artigos 43 e 45.1 da Constitución Española.]

27 [Artigo 51.2 da Constitución Española.]

28 [Ver alegacións de GEA ao R.D. 1066/2001, en http://www.gea-es.org/]